हिन्दु धर्मशास्त्रमा "नवरात्रि" शब्द केवल एउटा पर्व मात्र होइन, धर्म, दर्शन र साधनाको समेत प्रतीक हो । वर्षका दुई विशेष कालखण्ड 'वसन्त (चैत्र) र शरद (आश्विन)' मा मनाइने नवरात्रिमध्ये चैत्र नवरात्रि वैदिक, तान्त्रिक तथा लौकिक दृष्टिले अति महत्त्वपूर्ण पर्व हो । यो पर्व चैत्र शुक्ल प्रतिपदादेखि नवमीसम्म मनाइन्छ, जसले वसन्त ऋतुको आगमनसँगै चेतना, सृष्टि र ऊर्जा पुनर्जागृत गराउने कार्य गर्दछ ।
वैदिक-दार्शनिक सन्दर्भ अनुसार ऋग्वेदमा उल्लिखित देवी सूक्तमार्फत शक्ति तत्त्वको अवधारणा गरिएको छ । नवरात्रिमा गरिने नवदुर्गा पूजाको मूलमा यही वैदिक परम्पराको निरन्तरता पाइन्छ । देवीका नव रूपहरू 'शैलपुत्रीदेखि सिद्धिदात्रीसम्म' मनोवैज्ञानिक दृष्टिले मानव चेतनाका विभिन्न चरणहरूलाई सङ्केत गर्छन् । तदनुसार नवरात्रि केवल बाह्य अनुष्ठान नभई आन्तरिक साधनाको यात्रा पनि हो ।
तात्त्विक दृष्टिकोणले हेर्दा चैत्र नवरात्रि विशेषतः सत्त्व, रजस् र तमस् गुणहरूको शुद्धीकरण तथा तान्त्रिक साधनाका लागि उपयुक्त समय मानिन्छ । तन्त्रमार्गीहरूले देवीका शक्ति पीठहरूमा शक्ति पूजा, हवन, चण्डी पाठ तथा नवर्ण मन्त्र जपमार्फत शक्ति जागरणको प्रयास गर्दछन् । यस अवधिमा गरिएको उपासना साधकको चेतनामा स्पष्टता, स्थिरता र ऊर्जा प्रवाह गराउने विश्वास गरिन्छ ।
सांस्कृतिक एवं ऐतिहासिक पृष्ठभूमिमा नेपाल र भारतमा चैत्र नवरात्रिको प्रभाव गहिरो देखिन्छ । ऐतिहासिक रूपमा राजा-महाराजाहरूले यो समयलाई राज्य स्थापना, युद्ध प्रारम्भ वा धार्मिक यज्ञका लागि अनुकूल मान्थे । नेपालमा पनि राम नवमी (नवरात्रिको नवौँ दिन) लाई राम जन्मको रूपमा पूजा गरिनुका साथै धार्मिक मेला तथा समारोह आयोजना गरिन्छ ।
नवरात्रि आत्म शुद्धिको पर्व हो । व्रत, उपवास, नियम पालन, साधना र आत्मावलोकनमार्फत व्यक्ति आफ्नो भौतिक-मानसिक अशुद्धिबाट मुक्त हुने प्रयास गर्दछ । विशेषतः चैत्र नवरात्रि वसन्त ऋतुको शुभारम्भसँग मेल खाने हुनाले सृष्टि चक्रसँग समन्वय गर्दै व्यक्तिमा नवचेतना र आध्यात्मिक पुनर्जागरणको सन्देश दिन्छ ।
चैत्र नवरात्रिको मूल आत्मा देवी शक्तिको उपासना हो, तर यसको परिधि केवल पूजाआजा र परम्परामा सीमित छैन । यो पर्वले वैदिक ज्ञान, तान्त्रिक साधना, सांस्कृतिक चेतना र आध्यात्मिक अनुशासनलाई एकैसाथ समेटेको छ । आजको युगमा पनि यसको प्रासङ्गिकता उत्तिकै रहेको छ, जसले आधुनिक मानवलाई संयम, श्रद्धा र स्वशक्तिको बोध गराउने प्रेरणा दिन्छ ।
